γυαλί

Με τον πολύ γενικό όρο γ. ονομάζονται υλικά σε υαλώδη κατάσταση ή στερεά διαλύματα διαφόρων πυριτικών αλάτων, ανθεκτικά στα περισσότερα χημικά αντιδραστήρια. Επεξεργασία του γ.Το διοξείδιο του πυριτίου (SiO₂), ο βορικός ανυδρίτης (Β₂Ο₃), ο φωσφορικός ανυδρίτης (Ρ₂Ο₅) και τα πυριτικά, τα βορικά, τα φωσφορικά παράγωγα έχουν την ιδιότητα να βρίσκονται σε άμορφη κατάσταση και να τη διατηρούν ακόμα και μετά την τήξη τους. Το διοξείδιο του πυριτίου και τα πυριτικά παράγωγα αλληλοδιαλύονται σε υγρή κατάσταση και, όταν ψυχθούν, δίνουν άμορφα διαλύματα. Το γ. αποτελείται ακριβώς από συγχωνευμένα διαλύματα αυτού του τύπου, στα οποία μπορούμε να έχουμε περιπτώσεις ολικής, μερικής ή μηδενικής ανάμειξης, όπως στα υγρά. Η χημική σύσταση του γ. που καθορίζεται με αυτό τον τρόπο είναι διοξείδιο του πυριτίου, το οποίο κρατά σε διάλυση τουλάχιστον δύο πυριτικά παράγωγα, ένα με αλκάλια και ένα με γαιαλκάλια. Το κοινό γ., για παράδειγμα αποτελείται από πυριτικά παράγωγα νατρίου και ασβεστίου, που είναι διαλυμένα σε διοξείδιο του πυριτίου. Ένας πολύ γενικός χημικός τύπος που παριστά το γ. είναι: 6SiO₂ · Na₂ · CaΟ. Το οξείδιο του νατρίου (Na₂O) μπορεί να αντικατασταθεί από το οξείδιο του καλίου (Κ₂Ο) και ανάλογα μπορεί να αντικατασταθεί επίσης το οξείδιο του ασβεστίου (CaO) με το οξείδιο του μολύβδου (PbO), το οξείδιο του μαγνησίου (MgO), του αργιλίου (Αl₂Ο₃) ή του ψευδαργύρου (ZnO₃). Το οξείδιο του πυριτίου, ή χαλαζίας ή χαλαζιακή άμμος, αποτελεί, μαζί με τον βορικό ανυδρίτη και τον φωσφορικό ανυδρίτη την κατηγορία των υαλοποιητών. Τα αλκαλικά οξείδια Na₂O και Κ₂Ο, που εισάγονται ως ανθρακικά ή θειικά άλατα, είναι οι λεγόμενοι χωνευτές, που χρειάζονται για να διευκολύνουν τη χώνευση (τήξη) της πυριτικής μάζας. Σταθεροποιητικό, το οποίο εμποδίζει το γ. που αποτελείται από πυριτικό νάτριο και αλκάλια να είναι διαλυτό, είναι η άσβεστος την οποία προσθέτουν ως ανθρακικό ασβέστιο (CaCO₃) ή ως δολομίτη (CaCO₃ - MgCO₃). Άλλα συστατικά που μερικές φορές είναι απαραίτητα για να λαμβάνουμε ειδικά γ. έγχρωμα, οπτικά κλπ. είναι το οξείδιο του αργιλίου, που εισάγεται ως καολίνης (πυριτικό αργίλιο) και ως αστερίας κοινός (διπλό πυριτικό άλας του αργιλίου και του καλίου), το οξείδιο του μολύβδου που προστίθεται ως λιθάργυρος ή ως μίνιο και θρύμματα από γ. που προστίθενται σε αναλογία 20-25%. Όλες αυτές οι πρώτες ύλες εισάγονται στους φούρνους, οι οποίοι μπορεί να είναι κατασκευασμένοι σε διάφορους τύπους: με χωνευτήρι, με δεξαμενή, με λεκάνη ή με αύλακα. Η θέρμανση γίνεται με αέριο, νάφθα, κάρβουνο ή ηλεκτρική ενέργεια. Ο φούρνος με χωνευτήρι χρησιμοποιείται για παρασκευή γ., ειδικών για την οπτική. Αποτελείται από μερικές δεκάδες χωνευτήρια από πυρίμαχο υλικό με χωρητικότητα 20-1.000 λίτρων. Η τήξη των γ. διαρκεί περίπου δέκα ώρες. Η πρώτη φάση της τήξης γίνεται στους 1.200-1.400°C. Ακολουθεί η τελειοποίηση –ή ομογενοποίηση– δηλαδή το ψήσιμο της μάζας σε θερμοκρασία 100-150°C υψηλότερη από την προηγουμένη· στο τέλος έχουμε τη φάση της ανάπαυσης ή της βραδείας ελάττωσης της θερμοκρασίας. Ο φούρνος με δεξαμενή διαφέρει από τον προηγούμενο στο ότι τα χωνευτήρια έχουν μεγαλύτερη χωρητικότητα, γι’ αυτό ονομάζονται δεξαμενές και τα πυρίμαχα υλικά από τα οποία είναι κατασκευασμένες ψύχονται με αέρα σε μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Οι φούρνοι με αύλακα έχουν μεγάλο μήκος και ορθογώνια τομή· χρησιμοποιούνται για παραγωγή μεγάλων μαζών γ. Και αυτών τα τοιχώματα ψύχονται με κυκλοφορία αέρος. διαμόρφωση του γ.Πραγματοποιείται μηχανικά ή με το χέρι, με εμφύσηση, με χύσιμο σε καλούπι ή με τύπωμα. Για την εμφύσηση χρησιμοποιείται σιδερένιος σωλήνας με ένα στόμιο στη μία άκρη και μικρό χείλος στην άλλη. Το πηκτό γ. αναρροφάται από τη μία άκρη του σωλήνα και οι τεχνίτες το περιστρέφουν πάνω σε μία σιδερένια πλάκα· έπειτα φυσούν από το στόμιο, ενώ περιστρέφουν συνεχώς τον σωλήνα και διαμορφώνουν το σχήμα του γ. με λαβίδες, κρατώντας το προς τη θύρα του φούρνου για να διατηρείται μαλακό και εύπλαστο. Με τον τρόπο αυτό γίνονται αντικείμενα διάφορων σχημάτων, γυάλινα κομψοτεχνήματα και ιδιόμορφα σκεύη. Σήμερα η φάση της επεξεργασίας με το χέρι γίνεται από μηχανικές εγκαταστάσεις. Για τα κοινά τζάμια το ρευστό γ. χύνεται πάνω σε μια χαλύβδινη επίπεδη επιφάνεια και η τελική μορφή δίνεται με εξέλαση ή με απευθείας εξέλαση ανάμεσα σε δύο κυλίνδρους (σύστημα Λουμπρένς ή άλλο) ή εξέλαση με τη μέθοδο Φουκό ή με σιδέρωμα (σύστημα Κόλμπουρν). Από τις μεθόδους αυτές, οι δύο τελευταίες εφαρμόζονται περισσότερο. Πολλά αντικείμενα από γ. κατασκευάζονται αποκλειστικά με εκτύπωση, όπως οι ηλεκτρικοί μονωτές, τα πλακίδια για τοιχώματα, για δάπεδα κλπ. Το ψήσιμο στηρίζεται στη βραδεία ψύξη του διαμορφωμένου γυάλινου αντικειμένου, έτσι ώστε να μην προκαλούνται εσωτερικές τάσεις ή ραγίσματα, που θα κάνουν εύθραυστη τη μάζα του γ. Η κατεργασία αυτή γίνεται γενικά σε φούρνους με σκεπασμένο θάλαμο, στους οποίους το ένα άκρο διατηρείται σε θερμοκρασία λίγο κατώτερη από τη θερμοκρασία διάπλασης του γ. Τα έτοιμα γυάλινα αντικείμενα, μετά τη διαμόρφωσή τους, διέρχονται βραδύτατα, πάνω σε τροχίσκους ή ταινίες, μέσα από θάλαμο, κατά μήκος του οποίου η θερμοκρασία ελαττώνεται όλο και περισσότερο προς την έξοδο. Η λείανση των υαλοπινάκων, καθρεπτών κλπ. γίνεται με μύλους από χυτοσίδηρο, με χαλαζιακή άμμο και λεπτότατο σμυρίγλι και τελικά με μύλους από πίλημα. Ανάλογα με το πάχος τους, οι υαλοπίνακες που έχουν υποστεί κατεργασία με αυτό τον τρόπο ονομάζονται ημικρύσταλλακρύσταλλα. ειδικά γ. Είναι γ. υψηλής αντοχής στη θερμότητα και στα χημικά αντιδραστήρια. Χρησιμοποιούνται στα εργαστήρια, για λυχνίες νατρίου, για υπεριώδεις ακτίνες, για θερμόμετρα, φιάλες κλπ. Το γ. πυρέξ χαρακτηρίζεται για παράδειγμα από οξείδιο του πυριτίου, σε περιεκτικότητα 80-82% και από βορικό ανυδρίτη σε περιεκτικότητα 12%. Στο γ. που θα χρησιμοποιηθεί για τα θερμόμετρα, το CaO θα αντικατασταθεί με Αl₂Ο₃. Άλλα ειδικά γ. είναι: τα έγχρωμα που γίνονται, αν προσθέσουμε οξείδια που δίνουν έγχρωμα πυριτικά άλατα ή δημιουργούν μέσα στο γ. κολλοειδείς επιστρώσεις· το αδιαφανές γ. που γίνεται, αν προστεθούν φθοριούχα ή φωσφορικά παράγωγα κλπ., τα οποία καταργούν τη διαφάνειά του· τα γ. για την οπτική, που γίνονται με πρώτες ύλες ιδιαίτερα καθαρές, μέσα σε φούρνους με χωνευτήριο· το γ. ασφαλείας, που μπορεί να εξελιχθεί, να ψηθεί και να οπλιστεί. Τέχνη.Σύμφωνα με τον Ρωμαίο συγγραφέα Πλίνιο, το γ. ανακάλυψαν τυχαία Φοίνικες έμποροι, όταν κάποτε προσπαθώντας να ανάψουν φωτιά στην άμμο, παρατήρησαν ότι σχηματίστηκε μια ρευστή και διαφανής μάζα. Τα παλαιότερα όμως ευρήματα από γ. χρωματισμένο με μεταλλικά οξείδια προέρχονται από την Αίγυπτο και ανάγονται στη δεύτερη χιλιετία π.Χ. Φαίνεται ότι η τεχνική δεν άργησε να διαδοθεί, όπως μαρτυρούν και τα πολυάριθμα ευρήματα των ετρουσκικών τάφων (γαλάζιο κύπελλο του τάφου Μπαρμπερίνι). Η κατασκευή γυάλινων αντικειμένων με τη μέθοδο της εμφύσησης παρουσιάστηκε κατά την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή στη Συρία, στην Αλεξάνδρεια και στη Ρώμη, τα σημαντικότερα κέντρα παραγωγής του είδους (αγγείο Πόρτλαντ, του Βρετανικού Μουσείου, αγγείο με ερωτιδείς από την Πομπηία). Τον 3o αι. μ.Χ. η μέθοδος της εμφύσησης διαδόθηκε σε όλη την Ιταλία, στη Γαλατία και στη Γερμανία και βελτιώθηκε ο βαθμός διαφάνειας του γ. Τον επόμενο αιώνα, οργανώθηκαν οι συντεχνίες των υαλουργών, οι οποίες απέκτησαν στη Ρώμη δική τους συνοικία. Τότε εμφανίστηκαν τα πρώτα σήματα των εργαστηρίων, ορισμένοι μάλιστα τεχνίτες υπέγραφαν τα καλύτερα έργα τους. Στα αρχοντικά των τελευταίων χρόνων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας τοποθετούσαν πολύ συχνά στα παράθυρα πολύχρωμα τζάμια. Οι εισβολές των βαρβάρων και οι λεηλασίες της Ρώμης τον 5o αι. μ.Χ. έπληξαν την υαλουργία της και ανέστειλαν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα την εξέλιξη της τέχνης. Αλλά ενώ κατά τον Μεσαίωνα η Δύση δεν διέθετε παρά ελάχιστα κέντρα υαλουργίας, τα εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης βρίσκονταν σε μεγάλη ακμή και δημιουργούσαν, εκτός από τα θαυμάσια παραδοσιακά αντικείμενα, μεγάλες ποσότητες γυάλινων ψηφίδων για τις μωσαϊκές διακοσμήσεις. Από τη Συρία η τέχνη του γ. διαδόθηκε στον αραβικό κόσμο όπου έφτασε σε αξιόλογα επίπεδα. Η επανάκαμψη της υαλουργίας στη Δύση ξεκίνησε μετά τον 11ο αι. Κυριότερο κέντρο παραγωγής έγινε η Βενετία, όπου από τον 2o αι. κατασκευάζονταν υαλοπίνακες με την τεχνική της εμφύσησης σε κυλίνδρους. Toν 13o αι. τα υαλουργεία της Βενετίας συγκεντρώθηκαν στο Μουράνο και δημιούργησαν προϊόντα περιζήτητα σε όλη την Ευρώπη, χαρακτηριστικά για τα λεπτά και τα κομψά τους σχήματα και για τις ωραίες επιχρυσώσεις και διακοσμήσεις με σμάλτα, εμπνευσμένες από την κεραμική και την αργυροχοΐα. Τη μακρόχρονη υπεροχή της Βενετίας διέκοψαν τον 15o αι. οι Τσέχοι. Το βοημικό κρύσταλλο με τη χαρακτηριστική διαύγεια κατέκτησε αμέσως τις αγορές της Ευρώπης. Κατά τον 14o και τον 15o αι. στη Γαλλία κατασκευαζόταν ένας ειδικός τύπος γ. σε φύλλα, που ονομάστηκε γυαλί του στέμματος κατάλληλο για τα υαλογραφήματα των ναών· το 1688 στα υαλουργεία του Σεν Γκομπέν άρχισε η παραγωγή χυτού γ. σε πλάκες. Σχεδόν ταυτόχρονα η Αγγλία χρησιμοποίησε τεχνίτες Γάλλους και Βενετούς και δημιούργησε το φλιντ (μολυβδύαλο), ενώ η Βενετία προς το τέλος του 17ου και τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αι. γνώρισε με τους κομψότατους καθρέπτες της νέα άνθηση. Η γενική βιομηχανοποίηση της παραγωγής του γ. τον 19ο αι. και η τεράστια διάδοσή του που οφειλόταν κυρίως στη σημαντική μείωση του κόστους είχαν ως αποτέλεσμα την ισοπέδωση και ομοιομορφία των γυάλινων προϊόντων, τα οποία σήμερα σπάνια μπορούν να θεωρηθούν αντικείμενα τέχνης. Αριστερά, πορεία των φωτεινών ακτίνων και σχηματισμός της εικόνας επί του αμφιβληστροειδούς: 1) μάτι υπερμετρωπικό, 2) μάτι εμμετρωπικό (φυσιολογικό), 3) μάτι μυωπικό. Οι κόκκινες γραμμές δείχνουν την πορεία των ακτίνων χωρίς παρεμβολή διορθωτικού μηχανισμού: στα σχήματα 1 και 3 η εικόνα δεν σχηματίζεται σωστά (όραση συγκεχυμένη). Οι γαλάζιες γραμμές δείχνουν την πορεία των ακτίνων με παρεμβολή διορθωτικών φακών. Δεξιά, εργαστήριο οπτικού σε χαλκογραφία του 16ου αι. Γερμανικό ποτήρι από κρύσταλλο της Βοημίας που χρονολογείται γύρω στο 1630 (Κρατικό Μουσείο, Μόναχο). Κατασκευή και επεξεργασία του γυαλιού: 1) πρώτες ύλες (άμμος, σόδα, άσβεστος, χρωστικές ύλες)· 2) κονιοποίηση και ανάμειξη των πρώτων υλών· 3) φούρνος συνεχούς λειτουργίας· 4) σωληνώσεις για την παροχέτευση του αερίου· 5) επεξεργασία σωλήνων· 6) επεξεργασία υαλοπινάκων με τη μέθοδο εξέλασης· 7) επεξεργασία διαφόρων αντικειμένων με ελεύθερη εμφύσηση ή σε καλούπια· 8) επεξεργασία σε καλούπια· 9) φούρνος στον οποίο ψήνονται τα επεξεργασμένα αντικείμενα· 10) έτοιμα αντικείμενα. Εξαγωγή του λιωμένου γυαλιού από τον φούρνο. Ένα στάδιο κατά τη διαδικασία επεξεργασίας του γυαλιού είναι η τοποθέτησή του στο καλούπι. Ειδικοί τεχνίτες διαμορφώνουν γυάλινα αντικείμενα με ελεύθερη εμφύσηση. Άνοιγμα του καλουπιού μετά την τελική εμφύσηση, μία από τις τελευταίες φάσεις επεξεργασίας του γυαλιού. Ρωμαϊκά γυάλινα σκεύη του 2ου και του 1ου αι. π.Χ. Η κομψότητα της κατασκευής τους είναι ενδεικτική της αρτιότητας των ρωμαϊκών εργαστηρίων υαλουργίας. Η διαμόρφωση του γυαλιού πραγματοποιείται μηχανικά ή με το χέρι, με εμφύσηση, με χύσιμο σε καλούπι ή με τύπωμα. Παραγωγή τζαμιών με απευθείας εξέλαση. Γυάλινα αντικείμενα του Μουράνο με χρυσή διακόσμηση του 15ου και 16ου αι. (Μουσείο Υαλουργίας, Μουράνο).

* * *

και γιαλί, το (Μ γιαλίν και γιαλίον και διαλίν και ὑαλίν και ὑάλιον και ὑέλιον)

1. σώμα στερεό, σκληρό, διαφανές και εύθραυστο, το οποίο κατασκευάζεται με σύντηξη ειδικής άμμου και οξειδίων καλίου και νατρίου

2. φακός

3. υαλοπίνακας, τζάμι, καθρέφτης

4. γυάλινο σκεύος

νεοελλ.

Ι. 1. ονομασία τού ναυτικού μονόφθαλμου τηλεσκοπίου

2. μικρός κύλινδρος με γυάλινο διάφραγμα στην κυκλική τομή του, ο οποίος χρησιμοποιείται από τους ψαράδες για εξέταση τού βυθού

II. πληθ. τα γυαλιά

1. φακοί για τα μάτια, ματογυάλια

2. κιάλια, διόπτρες

III. φρ.

1. «τού 'βαλε τα γυαλιά» — τον ξεπέρασε στην ικανότητα

2. «τα κάνω γυαλιά καρφιά» — καταστρέφω κάτι τελείως

3. «η θάλασσα είναι γυαλί» — εντελώς ακύμαντη

μσν.

τὸ ὑέλιον

τα ούρα.

[ΕΤΥΜΟΛ. γυαλί < μσν. γυαλίν < υαλίν, με ανάπτυξη j- από τη συνίζηση τού συμπλέγματος ia (πρβλ. ιατρός-γιατρός) < υάλιον, υποκοριστικό τού αρχ. ύαλος. Ο τόνος στον τ. γυαλί αναλογικά προς το καρφί (πρβλ. τραγί κατά το αρνί)].